İfigenia Tavridada. Lesâ Ukrainka Qırımda
Bu ekspozitsiya, sergiden evel yapılğan araştırma vaqtında toplanğan ve zemaneviy qadınlarnıñ bulunğan tarihiy husularnı añlatqan obyekt ve vesiqalarnı taqdim ete. Qırımnıñ vaqtınca işğal etilmesinden evel onıñ etrafında qadın qarşılığınıñ nasıl ikâyeleri, mifleri, sımaları ve tecribeleri bar edi? Zemaneviy aktivistler, sanatçılar ve vatandaşlar angi seslerge qarşılıq bere? Qırımda qadın tirenüviniñ quveti qaysı tamırlardan kelip, nenen beslene?
Bu tarihiy hususlar belli bir derecege qadar başqa eserlerniñ episi içinde bulunğan (ve içinden peyda olğan) o añlatma alanını köstere. Tarihiy hususlarnıñ, hususan da serginiñ esas mevzusınen bağlı olğan şahıs ve ğayelerniñ öğrenilmesi, Ukrainanıñ zemaneviy tarihinde qadın subyektliginiñ eñ müim şahıslardan biri olğan Lesâ Ukrainka sımasınıñ emiyetini ortağa çıqardı (işğal altında faaliyet köstergen “Zla mavka” aktivisleriniñ özüne Lesâ Ukrainkanıñ eñ meşur “Orman yırı” pyessası qaramannıñ adını almaları tesadüf degil).
Lesâ Ukrainka içün Qırımda bulunma yalıñız hastalığınıñ ilerlemesinden soñ sağlığını tüzetme yeri değil edi, bu, onıñ icadına da tesir etti: mında o, Ukraina edebiyatını Avropa müitine qoşqan yetişkin dramaturg olaraq şekillene ve qırımtatar medeniyetinen tanışıp, onı öz dünyasına kirsete. Onıñ ilk süjetlerinden birisi, Evripid yazğan ve esas vaqiaları Qırımda olıp keçken klasik antik tragediyadan alınğan İfigenia Tavridada ikâyesiniñ o devirde peyda olması tesadüfiy degil.
Evripidniñ “İfigenia tavrlarda” eseri (tahm. m.e. 414 senesi yazılğan) Troya cenki vaqtında olıp keçken adiseler aqqında ikâye ete. Agamemnon çarı ve onıñ apayı Klitemnestranıñ üyken qızı Troyanı yeñmek içün Artemida tañrıçesine qurban ketirilmek kerek. Çar qızını sanki Ahilnen evlendirecek olıp ketireyatqanda, qız qurban ketirilecegi aqqında aqiqatlarnı eşite ve öz memleketiniñ ğalebesi içün ölümüne razı ola. Soñki daqqada Artemida qıznı qurtara ve onıñ yerine bir sığınnı qurban ketire. Bir bulutnıñ üstünde tañriçe İfigenianı uzaq Tavriyağa ketire ve anda onı öz ibadethanesiniñ baş raibesi yapa. Qıznıñ sağ qalğanını iç kimse bilmey. İfigenianıñ ibadethanedeki esas vazifesi - beklenilmegen yabancılarnı qurban ketirmek, çünki mında yaşağan insanlarnıñ böyle bir adeti bar. Qız qorantasından ve vatanından uzaqta olğanından azap çeke. Uzun yıllar keçken soñ Tavridağa onıñ qardaşı Orest (qız onı balalıqtan körmegen) ve onıñ dostı kele. Olar günalarını afu ettirmek içün Artemidanıñ eykelini çalıp, onı evine ketirmege niyet ete. İfigenia qardaşını tanıp, oña eykelni çalmağa yardım ete. Olar beraber qaçıp, vatanları Elladağa qaytıp keleler. Tavrlarnıñ açuvını ve qaramanlarnıñ taqip etilmesini Afina tañriçesi toqtata. O, insanlarnı er şeyniñ Tañrı planına köre kelişkenine işandıra.
Evripidniñ eseri Avropanıñ esas cenki olğan Troya cenkiniñ aslında Tavrida topraqlarında olıp keçkenini köstere. Avropada olıp keçken cenkleriniñ tarihı bu esasqa atıf etmekte, bundan soñ dünyada yüz bergen cenklerniñ episi asıl bu mifologik metacenkinen qıyaslana. Avropa dünyasınıñ medeniyeti ve sanatı bugünge qadar biñlerce yıllar devamında bu süjet ve onıñ iştirakçileri aqqında tüşünmekte. Bütün Ğarbiy Avropanıñ tarihına temel qoyğan esas vaqia Qırım topraqlarında da olıp keçti.
Ukraina medeniyeti Troya cenkini olduqça keç incelemege başlay, onıñ içün Lesâ Ukrainka bu süjetlerge saip olğanlar arasında ilk sırada. İfigenia adlı villada bulunma, onı antik vaqialarnıñ yaqınlığı aqqında fikir yürsetmege ve bu mevzunı aktualleştirmege teşviq ettirse kerek. Lesâ Ukrainka da İfigenia kibi uzaq yerlerde evine ve ailesine asret çekti, mında bulutnıñ üstünde değil de, hastalıq sebebinden kelgen olsa da. Yacızı bir poema olaraq başlatılğan, amma bitirilmegen dramatik bir parça yaza. Bu parça qısqa olsa da, büyük bir qıymet taşımaqta. Bundan soñ Lesâ Ukrainka başqa eserlerinde de öz “antik seriyasını” inkişaf ettirecek.
Afsus ki, Lesâ Ukrainkanıñ avesi tercimanlarda Evripid yazğan metinni urkrain tiline çevirme fikrini uyandırmadı. Tek bir asırdan soñ, Ukraina medeniyetinde müim yer alğan ve Ukrainanı Avropa medeniyeti seviyesine ketirmek istegen daa bir qadın - Solomiya Pavlıçko klassik yunan dramasınıñ Andriy Sodomoranen yapılğan ukrain tercimesini özüniñ “Osnovı” neşriyatında bastırdı. Meraqlısı şu ki, bu vaqialar Qırım içün rusiye ile Ukraina arasındaki suvuq cenkiniñ eñ kergin vaqıtlarında - 1993 senesinde olıp keçti.
1994 senesi Aqyarda, reberligini Kıyivdeki Soros zemaneviy sanat Merkeziniñ birinci yolbaşçısı Marta Kuzma yapqan “Alhimiyeviy kapitulâtsiya” adlı zemaneviy sanat sergisi ötkerildi. Sergi, yaqın vaqıtta RF Qaradeñiz flotuna keçecek “Slavutıç” arbiy gemisinde yapılğan edi. Aslında suvuq cenkniñ eñ kergin vaqıtlarında Kuzma tarafından teşkil etilgen bu sanat interventsiyası gemini Ukrainanıñ medeniy saasına bağlan müim bir işaret oldı.
Qırımda yaşağan vaqıtlarda Lesâ Ukrainka qırımtatar medeniyetinen tanışmaq içün çoq ğayret köstere. O, Bağçasaraynı, köylerni ziyaret ete, qırımtatarlarnıñ ananeviy medeniyetini ögrene. Qırımtatar örneklerini ukrain örneklerine beñzetip, olarnıñ resimlerini yapa ve olarnı neşir etmek içün M.Dragomanovğa yollay. Yazıq ki, resimler neşir etilmeyip, büyük ihtimal Ekinci cian cenki vaqtında ğayıp ola.
Dağlarğa barğanda Lesâ Ukrainka dağ töpesinde buzlağan taşlar ve yosunlar arasında közge pek çarpmağan, amma yaşayışta qalma qabiliyetinen şaireni ayrette qaldırğan bir çiçek köre. O, taşlar ve yosunlar arasında aman-aman suvsız öse, sıcaq avalar ve keskin yellerge oğray. Bu ösümlik narin quveti, şaraitke qarşılıq kösterme qudreti ve yaşayış küçünen Lesâ Ukrainkanı meftün ete. Bu çiçekni o, öz ayatına beñzetip, oña “taş qırğan” adını tüşünip çıqara. Tek Qırımda körülgen bu ösümlik, ilmiy qullanışqa Saxifraga irrigua - sers ya da sılatılğan Taş qırğan çiçek şiiriy adınen kirdi.
O, er şeyni yeñgen taşnı teşti,
Em küçlü emenlerni,
Em boysunmağan tikenlerni bastırğan o taşnı.
Bu çiçekke alimler ”Saxifraga” adı qoydı,
Biz şairler ise oña ”taş qırğan” demelimiz,
Oña gür defneden daa çoq sayğı köstermelimiz.
Bundan ğayrı sergide, Qırımda Lesâ Ukrainka müzeyiniñ sabıq müdiri Oleksandra Visıçnıñ müzeyniñ tarihı aqqında videosı kösterilecek, Ukraina Prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki Daimiy Temsilcisi Tamila Taşeva Lesâ Ukrainkanıñ Yaltadaki “İfigenia” villasında yazğan “İfigenia Tavridada” eserinden parçalarnı oquycaq ve bugünki künde mücizeviy şekilde, tesadüf olaraq saqlanıp qalğan şaireniñ sesi eşitilecek. Bu videoda keçmişteki ve bugünki qadınlarnıñ sesleri eşitile, ellin, ukrain ve qırımtatar qadınlarınıñ şahsiy cenk tecribeleri añlatıla.
